งานวิจัยวัฒนธรรมภาคกลาง 63
ถือเป็นทั้งสัญลักษณ์ของความทันสมัยและภาพลักษณ์ของรัฐไทย ซึ่งท�ำให้ชนชั้น
กลางรู้สึกมั่นคงในชีวิต โดยไม่ต้องกลัวถูกกล่าวหาว่าต่อต้านรัฐ (นิ ธิ 2536ก)
ขณะที่ลัทธิ พิธีเสด็จพ่อรัชกาลที่ 5 จะเกี่ยวข้องกับปัญหาในชี วิตประจ�ำวัน
ลัทธิพิธีเจ้ าแม่กวนอิ มจะสัมพั นธ์กับความพยายามของชนชั้นกลาง ที่จะสร้าง
ความหมายทางศีลธรรมของตนขึ้นใหม่ ให้แตกต่ างออกไปจากศีลธรรมใน
พุทธศาสนา ซึ่ งถูกรัฐควบคุมมากขึ้นในปั จจุบัน จนไม่สามารถตอบสนอง
ความต้องการของชนชั้นกลางได้อีกต่ อไป ตรงจุดนี้นิธิได้เสนอแนวทางการวิเคราะห์
ไว้อย่างน่าสนใจ โดยอธิบายว่า การปฏิรูปพุทธศาสนาในปัจจุบันมักจะเน้นเหตุผล
แยกออกจากไสยศาสตร์ ทั้งๆ ที่ไสยศาสตร์เคยเป็นองค์ ประกอบส� ำคัญของ
พุทธศาสนาแบบชาวบ้าน จึงท� ำให้ชนชั้ นกลางรู้สึกแปลกแยกจากพุทธศาสนา
เพราะไสยศาสตร์ที่เคยเป็นส่วนหนึ่งของพุทธศาสนา จะเกี่ยวข้องกับคุณค่าของ
ความซื่อสัตย์และความเป็นธรรมด้วย (นิธิ 2537)
ด้วยเหตุนี้เอง ชนชั้นกลางจึงหันมานับถือลัทธิพิธีเจ้าแม่กวนอิมแทน เพราะ
ลัทธิพิธีดังกล่าวช่วยตอกย�้ำให้เห็นเอกภาพ ระหว่างไสยศาสตร์กับคุณธรรมใน
พุทธศาสนาอี กครั้งหนึ่ง โดยเฉพาะเมตตาธรรม ในแง่นี้เท่ากับว่า ในด้ านหนึ่ง ลัทธิพิธี
เจ้าแม่กวนอิมช่วยให้ชนชั้ นกลางสร้างคุณธรรมของตนเองขึ้นมา เพื่อต่อสู้กับคุณค่า
แบบวัตถุ นิยมและบริโภคนิยม ขณะที่ในอีกด้านหนึ่ง ชนชั้นกลางก็สามารถสร้าง
ศีลธรรมขึ้นมาเพื่อควบคุมความหมกมุ่นอยู่กับไสยศาสตร์ไปด้วย (นิธิ 2537) ซึ่ง
แสดงให้เห็นว่ า การเข้าร่ วมกับการเคลื่ อนไหวของลัทธิพิธี ในบริ บทของสังคม
สมัยใหม่ ชนชั้นกลางสามารถสร้ างความหมายและอัตลักษณ์อย่างหลากหลาย
ที่อาจขั ดแย้งกันเองก็ ได้ เพราะก� ำลังอยู่ในช่วงของการเปลี่ยนผ่าน ซึ่ งแตกต่าง
อย่างมากจากความเข้าใจวัฒนธรรม ตามแนวทางที่ผ่านๆ มาก่อนหน้านี้ ที่ มักจะ
เน้นคุณค่าและส�ำนึกร่วม ซึ่งมีเอกภาพและตายตัวอย่างมาก จนมองไม่เห็นการ
เปลี่ยนแปลงและการขัดแย้งกันเองของความหมายต่างๆ ในวัฒนธรรม
การศึกษาประเพณีบุญบั้งไฟในภาคอีสานกับการท่องเที่ยว ทั้งของ ม.ร.ว อคิน
รพีพัฒน์ (2540) และนิธิ เอียวศรีวงศ์ (2536ข) ซึ่งศึกษาร่วมกัน ก็เป็นอีกตัวอย่างหนึ่ง