50 ถกเถียงวัฒนธรรม
ส� ำนึกร่วม และยังจะเพิ่มมิติในเชิงสถาบันในฐานะเป็นภูมิปัญญา ที่ซับซ้อนมากขึ้น
อี ก หากมองผ่านงานวิจัยหลักๆ บางชิ้น เช่น งานวิจัยระบบเหมืองฝายในภาคเหนือ
ของ อุไรวรรณ ตันกิมยง ซึ่งถือเป็นงานวิจัยตามแนวนิเวศวิทยาวัฒนธรรมในระยะ
แรกๆ อุไรวรรณมององค์กรจัดการน�้ำในฐานะที่เป็นกลไกทางวัฒนธรรม หรือสถาบัน
ที่มีพลวั ต และมีบทบาทส�ำคัญในการควบคุมทรัพยากรของท้องถิ่น เพราะเกิด
จากส�ำนึกร่วมกันของชุมชนท้องถิ่นในการเรียนรู้ ที่จะปรับตัวกับการเปลี่ยนแปลง
สภาพแวดล้อมที่หลากหลาย ด้วยการสร้างกฎเกณฑ์ในการจัดการและแก้ไขปัญหา
ในการใช้ทรัพยากร เพื่อช่วยให้ระบบเหมืองฝายยังคงด�ำรงอยู่ได้อย่างต่อเนื่อง ทั้งนี้
ส� ำนึกร่วมกันของชุมชน บนพื้นฐานของการยังชีพในลักษณะเฉพาะของระบบนิเวศ
หนึ่งๆ ที่แตกต่างกั น ระหว่างระบบท�ำนาหรือระบบท�ำไร่ ที่อาจจะให้ความส�ำคัญ
กั บทรัพยากรแต่ละชนิดต่างกัน ยังสามารถผลิ ตซ�้ำและถ่ายทอดอุดมการณ์ผ่าน
พิธีกรรม ที่ ตอกย�้ำคุณค่าเกี่ยวกับความสัมพั นธ์ระหว่างมนุษย์ กับธรรมชาติและ
อ� ำนาจเหนือธรรมชาติ จนท�ำให้เคารพธรรมชาติ และสร้างความผูกพันในชุมชนให้
ร่วมมือกัน (อุไรวรรณ 2528 และ 2534) ตามแนวทางการอธิบายดังกล่าว จะเห็น
ได้ว่า อุไรวรรณ จะให้ความส�ำคัญกับศั กยภาพและพลวัตของวัฒนธรรม ในฐานะ
ที่เป็นภูมิปัญญา ว่ามีหน้าที่ส�ำคัญในการปรับตั วกับระบบนิเวศ ซึ่ งสะท้อนฐานคิด
แบบหน้าที่นิยมอย่างชั ดเจน
ต่อมาเริ่มจะมี ความพยายามมองภูมิปัญญาในเชิงที่เป็นโลกทัศน์ ในฐานะ
มุมมองจากภายใน แต่แทนที่จะมองโลกทัศน์อย่างนามธรรมล้วนๆ ก็จะเน้นโลกทัศน์
ด้านนิเวศวิ ทยาของชุมชนกลุ่มชาติพันธุ์ โดยเชื่อมโยงกับโครงสร้างสังคม และการ
จั ดการทรัพยากรธรรมชาติ เพื่ออธิบายความเปลี่ยนแปลงที่ขัดกันในความสัมพั นธ์
ระหว่างมนุษย์ กับธรรมชาติ ดังตัวอย่างในงานวิจัยของ ปิ่นแก้ว เหลื องอร่ามศรี
(2539) เรื่อง “ภูมิปัญญา: ระบบนิเวศวิทยาชนพื้นเมือง ศึกษากรณีชุมชน
กะเหรี่ยงในป่าทุ่งใหญ่นเรศวร” ซึ่งมองโลกทัศน์เป็นระบบคิดทางวัฒนธรรม
ที่ผสมผสานภูมิปัญญากับคุณธรรมที่เกี่ยวข้องกับความสัมพั นธ์กับธรรมชาติเข้าไว้
ด้วยกัน และสามารถสืบทอดต่อมา ภายใต้เงื่อนไขของระบบการผลิตแบบยังชีพ
ซึ่ งจะเปลี่ยนแปลงไป หากถูกกระทบจากรัฐและระบบเศรษฐกิจจากภายนอก