48 กำ�กึ๊ดกำ�ปาก
ส�ำหรับมโนทัศน์ “วัฒนธรรม” นั้น งานวิจัยจ�ำนวนมากมองเห็นวัฒนธรรม
เป็นระบบคุณค่าร่ วม แม้จะศึกษางานศิลปะอันเป็นรูปธรรมที่คุณค่าเหล่านั้น
แสดงออกมา แต่ ก็มีแนวโน้มที่จะเห็นวัฒนธรรมเป็นระเบียบแบบแผนทางนามธรรม
ซึ่ งเป็นสารั ตถะและเป็นความจริ งในตัวเอง เป็นโครงครอบเชิ งโลกทัศน์ และ
จั กรวาลทัศน์ ที่มีลั กษณะครอบคลุม (overarching symbolic universe) และเป็ น
เข็มทิศที่ก�ำหนดทิศทางของวิถีชีวิ ต แบบแผนความคิดเชิงนามธรรมดังกล่าวนี้มี
องค์ประกอบสองส่วน ส่วนแรกคือนามธรรมที่เป็ นเรื่องของระบบคุณค่าและค่านิยม
อี กส่วนหนึ่งได้แก่ตัวองค์ความรู้ซึ่งนิยมเรียกกันว่า “ภูมิปัญญา” กระแสความนิยม
ศึกษาเรื่องภูมิปัญญา โดยเฉพาะอย่างยิ่งภูมิปัญญาชาวบ้านได้อิทธิพลจากแนวโน้ม
ท้องถิ่นนิ ยม (localism) ที่เฟื่องฟูเป็นอย่างมากในช่วงสองทศวรรษที่ผ่านมา ท�ำให้
งานวิจัยจ�ำนวนมากเช่น จินตนา (2539) ทิพวรรณ (2546) ปรางทิพย์ (2541) อารยะ
(2547) กิจชัย (2547) ตลอดจนกลุ่มชุดงานวิจัยของสกว. มุ่งเน้นที่การค้นคว้าเพื่อ
ฟื้นฟูและสืบทอดองค์ความรู้ดังกล่าว
ในแง่ของค�ำนิยาม “ภูมิปัญญา” ปรางทิพย์ (2541: 7-18) รวบรวมค�ำนิยาม
ภูมิปัญญาและภูมิปัญญาชาวบ้านไว้จากแหล่งอ้างอิงมากมายถึง 17 แหล่ งซึ่งส่วน
ใหญ่นิยามสอดคล้องไปในทิศทางเดียวกันว่า หมายถึง “ความรู้ความสามารถที่
ชาวบ้านสร้างขึ้นจากประสบการณ์....เป็นองค์ความรู้ทั้งหมดของชาวบ้านที่ได้จาก
การเรียนรู้ ถ่ายทอดสั่งสมจากบรรพบุรุษและผู้มีความรู้ในชุมชน เป็นการใช้สติ
ปัญญา โดยอาศัยศักยภาพที่มีอยู่เพื่อให้สามารถด�ำเนินชีวิตได้อย่างมั่นคงปลอดภัย..
โดยสัมพันธ์กับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติและสภาพแวดล้อมทางสังคม”
การมองเห็นวัฒนธรรมเป็นเรื่องของการถ่ายทอดและสั่ งสมความรู้จากรุ่น
ต่อรุ่น (cultural heritage) เช่นนี้ ท�ำให้งานหลายชิ้นเน้นศึกษากระบวนการถ่ายทอด
องค์ความรู้ของภูมิปัญญาชาวบ้าน (ปรางทิพย์ 2541, จิรวัฒน์ 2540, กรรณิการ์
2548) ในกลุ่มนี้ที่น่าสนใจคื องานของจิรวัฒน์ซึ่ งมีสมมติฐานของการศึกษามาจาก
การมองเห็นวิกฤติ ของระบบการศึกษาไทยโดยรวมว่ า เกิดจากการรวมศูนย์ และ
เน้นการถ่ ายทอดความรู้จากบนสู่ล่าง ดังนั้นงานวิจัยของเขาจึงมีเป้าหมายที่จะ