Page 46 - dcp3

35
เครื่องจักสานไม้ไผ่
เรียบเรียงโดย ศาสตราจารย์วิบูลย์ ลี้สุวรรณ
เครื่องจักสานไม้ไผ่เป็นหัตถกรรมเก่าแก่ของไทยที่ทำ�สืบต่อกั นมานาน
หลายร้อยปี เครื่องจักสานไม้ไผ่ในอดีตอาจมี รูปแบบและลวดลายที่ไม่ซับซ้อน
เพราะวัตถุประสงค์ สำ�คั ญคื อ ทำ �เพื่อใช้สอยจึ งมีรู ปแบบและลวดลาย
สอดคล้องกับการใช้สอย วัฒนธรรม และรสนิยมของกลุ่มชน
เอกลักษณ์ของเครื่องจักสานไม้ไผ่ของไทยประการหนึ่งคือ การสร้าง
ลวดลายที่หลากหลาย ตั้งแต่ลายขัด ซึ่ งเป็ นลายพื้นฐานและพั ฒนาให้มี
ความงามควบคู่ไปกับการใช้สอย เช่น ลายขัดโปร่งยอนดอก ลายขัดกันเป็น
ตาโปร่งๆ แล้วใช้ตอกเล็กๆ สอดเข้าไปทำ�ให้เกิดดอกเล็กๆในตาโปร่ งนั้น ลายสองเวี ยน คลี่คลายเป็น ลายสองเวี ยน
ลายสองยืน ลายข้างกระแต ลายดีหล่ม ลายดีกระจาย ลายสาม ลายขัดเช่นเดียวกั บลายสอง แต่เพิ่ มตอกเป็นสามเส้ น
“ยกสาม ข่มสาม” จะได้ ลายแนวทแยงสวยงามใช้สานเสื่อลำ�แพน ฝาเรือน หรือภาชนะขนาดใหญ่ ลายสามยกดอก
ลายสองที่ใช้ดี เป็นแกน สร้างดอกลายสี่เหลี่ยมเรียงสลับกันไป เช่นเดียวกับลายสองยกดอก แต่ เพิ่มตอกเป็นสามเส้น
ลายชนิดนี้ใช้สานฝาเรือน พัด หมวก ก่องข้าว เป็นต้น ลายสามคลี่ คลายเป็น ลายประสุ ลายดี หล่ม ลายดี ตะแคง ลาย
ดาวล้อมเดือน ลายยกดอก ลายตาหมากรุก ลายตะแกรง ลาย ลายเสื่อ
นอกจาก ลายสานที่แสดงให้เห็นภู มิปัญญาของช่างจักสานแล้ว งานจักสานบางชนิด ยังแสดงให้เห็นภู มิปัญญา
ในการสร้างรูปแบบและลวดลายให้สอดคล้องกับวั ฒนธรรมด้วย เช่น ก่องข้าว และกระติบข้าว ภาชนะสำ�หรับใส่ข้าว
เหนียวนึ่ง ที่มีลักษณะพิ เศษคือ การสานซ้ อนกัน ๒ ชั้น ช่วยให้ไอร้อนจากข้าวเหนียวนึ่ง ระเหยออกไปอย่างช้าๆ ทำ�ให้
ข้าวเหนียวนึ่งร้อนและอยู่ได้นาน
ภูมิปัญญาสำ�คั ญในการจักสานไม้ไผ่คื อ สานเพื่อสนองความเชื่อของกลุ่มชน เช่น เฉลว (ภาคเหนือ-อีสาน เรียก
ลายตาแหลว ภาคใต้ เรียก ลายตาหลิ่ว) ตอกไม้ ไผ่พับขัดกันเป็นห้าหรือหกมุมคล้ายดาวห้าแฉกหรือหกแฉก ใช้ปักเป็น
สัญลักษณ์ เช่น ปักเพื่อแสดงความเป็ นเจ้าของหรือบอกขายสิ่งนั้น หรือปกป้องกันสิ่งชั่วร้ายมาให้เข้ามาในบริเวณที่
ปักเฉลวไว้ ปักไว้บนหม้อยา เพื่อป้องกันสิ่งชั่วร้ายไม่ ให้มาทำ�ให้ยาเสื่อม หรือใช้เฉลวปักไว้ ตามที่ต่างๆ เพื่ อป้องกันผี
และสิ่งชั่วร้ายไม่ให้เข้ามาในบริเวณนั้น เช่นเดี ยวกับชาวบ้านในภาคเหนื อมักทำ�เฉลวแขวนไว้ เหนือประตู บ้าน หากมี
การนำ�ศพผ่านบ้านเรือนของตน เพราะเชื่อว่าเฉลวจะช่วยป้ องกันผีไม่ให้เข้าไปในบ้ านเรือนของตน
เครื่องจักสานไม้ไผ่ เป็นงานหัตถกรรมที่มีมู ลค่าหรือราคาไม่สูง เพราะเป็นงานหัตถกรรมที่ทำ�จากวั ตถุดิบที่หา
ได้ไม่ยาก ราคาไม่แพง และมีกรรมวิ ธีการผลิตพื้ นๆ ที่สานด้ วยมือเป็นหลัก ไม่มี ขั้นตอนและกรรมวิธี ที่ยุ่งยากซับซ้อน
เหมือนงานหั ตถกรรมประเภทอื่น แต่สิ่งเหล่านี้กลับทำ�ให้งานจักสานเป็ นงานหัตถกรรมที่มีคุ ณค่าทางจิตใจเพราะที่
สร้างขึ้นอย่างตรงไปตรงมา “จากสมองไปสู่มื อ” ไม่ใช่งานที่ผลิตด้ วยเครื่องจักเป็นจำ�นวนมาก งานจักสานสะท้อนให้
เห็นความรู้สึกนึกคิด ความสามารถ และรสนิยมความงามของช่างอย่างซื่อตรงที่สุด ดังนั้น คุ ณค่าของเครื่องจักสานจึง
ไม่ได้อยู่ ที่มู ลค่าของวั ตถุดิบ แต่มี คุณค่าทาง “ปัญญา” ของช่างที่สร้างเครื่ องจักสานได้อย่างเหมาะสมกับการใช้สอย
และวัฒนธรรมไทย
เครื่องจักสานไม้ไผ่ ได้รับการขึ ้ นทะเบียนเป็นมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติประจำ�ปีพุทธศักราช ๒๕๕๔