Page 98 - dcp2

87
สถานภาพปัจจุบั นของการถ่ายทอดความรู้และปั จจัยคุ กคาม
ปัจจุบันพื้นที่นาถูกเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ ที่ดินหลุดมือจากชาวนาไปสู่คนภายนอกที่ ไม่รับรู้ และเข้าใจใน
เรื่องเหมืองฝาย มีการเปลี่ยนแปลงการใช้ประโยชน์ที่ดินเป็นสวน เป็นรีสอร์ท สนามกอล์ ฟ บ้านจัดสรร โรงงาน หรือ
ซื้อที่ดิ นทิ้งร้างไว้รอขายเก็งกำ�ไร จนทำ�ให้ปริมาณผู้ที่ทำ�นาลดลง การบริหารจัดการเหมืองฝายยากลำ�บากขึ้ น เกิดความ
ขัดแย้ งแย่งชิงการใช้นํ้าระหว่างกิจกรรมต่างๆ มากขึ้ น
คนรุ่นใหม่ ไม่อยากทำ�นาและไม่มี การเรียนรู้ในเรื่องภู มิปั ญญา การจัดการนํ้าแบบเหมื องฝายก็ลดน้อยลงไป
ในสถาบันการศึกษาไม่มีการจัดการเรียนการสอน คนที่ เข้าใจเรื่ องเหมืองฝายมี อยู่ในผู้สูงอายุที่มี จำ�นวนลดลงโดยลำ�ดับ
โครงการพัฒนาขนาดใหญ่ อาทิ เขื่อนและอ่างเก็บนํ้า หากสร้างขึ้นที่ลำ�นํ้าใด ก็จะกระทบกับเหมืองฝายตลอดลำ�นํ้า
เพราะอำ�นาจในการปิดเปิ ดนํ้าจากเขื่อนหรืออ่ างเก็บนํ้า ไม่ได้อยู่ในมือของชาวนา จึ งทำ�ให้การบริ หารจัดการเหมืองฝาย
ไม่ เป็นอิสระและมีความยากลำ�บากมากขึ้น
กฎหมายคุ้มครองเหมืองฝาย ที่ผ่านมี พรบ. ชลประทานราษฎร์ พ.ศ. ๒๔๘๒ แม้จะทำ �ให้เหมื องฝาย มีสถานภาพ
ได้รับการยอมรับอย่างชัดเจน แต่ ระบบการสนับสนุน ทั้งด้านการศึกษาวิจัย การส่งเสริมความเข้มแข็ง การสร้างนวัตกรรมนั้น
ไม่ มีหน่วยงาน กลไก ที่เข้ามาดูแลแต่อย่างใด จึงทำ�ให้องค์ กรเหมืองฝายที่มีอยู่ ทั่วภาคเหนือตอนบนดำ�เนินงานไปตาม
ศักยภาพของแต่ ละแห่งตามลำ�พัง
กรณีตัวอย่าง : ฝายพญาคำ� อ.เมือง จ.เชี ยงใหม่
ฝายพญาคำ�เป็นเหมื องฝายดั้งเดิมของเมืองเชียงใหม่ เป็นฝายทดนํ้าที่สร้างปิดกั้นนํ้ าและยกระดับนํ้า จากแม่นํ้าปิง
เพื่อทดนํ้าเข้ าใช้ประโยชน์ในพื้นที่เกษตรกรรม ๑๖,๗๒๑ ไร่ ทางตะวั นตกเฉียงใต้ของเมืองเชี ยงใหม่ ครอบคลุมพื้นที่
๒ จังหวัดคือ เชี ยงใหม่และลำ�พู น
ฝายพญาคำ�เกิดขึ้นจากชาวบ้านที่เดื อดร้อนขาดแคลนนํ้าในการเพาะปลูก โดยมีนายพญาคำ� เรื องฤทธิ์ กำ�นันตำ�บล
สารภีในขณะนั้น เป็ นผู้รวบรวมชาวบ้านที่เดือดร้อนมาช่วยกันขุดและสร้ างฝายทดนํ้า เพื่อปิดกั้นลำ�นํ้าปิง ฝายที่สร้างขึ้น
เป็นฝายไม้ รวก ซึ่งตัวฝายนี้ มักจะถูกกระแสนํ้ าที่ไหลเชี่ยวกัดเซาะทำ�ลายแตกทุกปีต้องซ่ อมแซมอยู่เสมอ ในการบริหาร
จัดการนํ้าจากเหมืองฝาย ทางล้านนาจะมีการทำ� “สัญญาเหมืองฝาย” ซึ่งเข้าใจกั นดีว่ า เป็นกฎ ข้อบังคับ ที่สมาชิ กผู้ใช้นํ้า
และหัวหน้าเหมืองฝาย ช่วยกันตั้งขึ้นไว้ใช้ในระบบชลประทานของตนเอง
การร่วมกันสร้างเหมืองฝาย การซ่อมแซมฝาย การขุดลอกเหมือง การเรียกเก็บและการยินยอมจ่ายเงินค่านํ้าข้างต้นนี้
อาจดูเป็นเรื่องธรรมดา แต่แสดงให้เห็นว่า การจัดการนํ้าด้วยระบบเหมืองฝาย เป็นโครงการนํ้าที่เกิดขึ้นจากความต้องการ
ของประชาชนในพื้ นที่ และดำ�รงอยู่ได้ด้วยการบริหารจัดการจากชุมชนท้องถิ่นโดยแท้
ฝายวังไฮ อำ �เภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม่
ฝายวังไฮ เป็นฝายที่กั้นลำ�นํ้าปิง มีลักษณะตอกหลั กด้วยไม้เนื้อแข็ง มีลูกฝายประมาณ ๒๐๐ ลู ก ความสูง ๒๐๐
เมตร จากระดับนํ้าทะเล ความยาว ๖ กิโลเมตร วัสดุที่ใช้มี อยู่ในชุมชนไม่ว่าจะเป็น หิน ทราย ไม้ นำ�มาตอกหลักเสาเพื่อ
กั้นลำ�นํ้าปิง ยกระดับให้สูงขึ้นแล้วส่งนํ้ าเข้าสู่ เหมือง รวมทั้งคันคลองที่ไหลผ่าน ๓ หมู่ บ้าน โดยทำ �ลำ�เหมืองเล็ ก แต่ในการ
บังคับนํ้าเข้านา ชาวบ้านจะบังคั บทิศทางตามที่แก่ ฝายและสมาชิกกำ �หนดขึ้นมา ฝายวังไฮจะมีการซ่อมแซม ประมาณ