Page 32 - dcp6

21
นิทานพระรถ-เมรี
เรียบเรียงโดย ผู้ช่วยศาสตราจารย์อภิ ลักษณ์ เกษมผลกูล
นิทานพระรถ หรือ นิทานพระรถ–เมรี เป็นนิทานที่เป็นที่รับรู้แพร่ หลายในทุกภาคของไทย เรี ยกชื่อต่างๆ กัน
คือ พระรถ-เมรี (ภาคกลาง, ภาคตะวันออก) นางสิบสอง (ภาคกลาง, ภาคเหนือ) พระพุทธเสน–นางกังรี หรือตำ�นาน
ภูท้าวภูนาง (ภาคอีสาน), นางสิบสอง นางกังหรี (ภาคใต้)
เนื้ อหาเป็นเรื่ องจั กรๆ วงศ์ๆ หรือนิ ทานมหัศจรรย์ สั นนิษฐานว่าในชั้นต้ นเป็ นนิทานพื้นบ้านที่ เล่าต่อๆ
กันมาแบบมุขปาฐะ ภายหลั งมี การนำ�ไปแต่งเป็นภาษาบาลีและรวบรวมไว้ เป็นเรื่องหนึ่งใน ปัญญาสชาดก ด้วย
เรื่อง รถเสนชาดก ซึ่งทำ�ให้พระรถเสนมีฐานะเป็ นพระโพธิสัตว์ ความเป็ นที่นิยมของเรื่องพระรถ–เมรี ทำ�ให้มีการ
อ้างถึงตัวละครทั้งสองนี้ ในวรรณคดีเรื่องอื่นๆ ด้วย เช่น ใน โคลงนิราศหริ ภุญชัย จินดามณี และ กาพย์ห่อโคลงศรี
มโหสถ นอกจากนี้ยังปรากฏการประพั นธ์ ในรู ปแบบต่างๆ จำ�นวนมากทั้ งลายลักษณ์ ได้แก่ กลอนบทละคร
กลอนอ่านหรือกลอนนิทาน กลอนนิ ราศ กาพย์ขั บไม้ คำ �ฉันท์ และแต่งเป็ นมุ ขปาฐะหรือเพลงพื้นบ้าน ได้ แก่
เพลงกล่อมเด็ก เพลงทรงเครื่ อง เพลงขอทาน เป็นต้น
นอกจากประเทศไทยแล้ว ยังพบนิ ทานพระรถในประเทศเพื่อนบ้านของไทยด้วย โดยเฉพาะในประเทศกัมพู ชา
ลาว และเมียรม่า นับว่าเป็นวัฒนธรรมร่ วมกันในดินแดนอุษาคเนย์ มีเรื่องของพระรถ-เมรี ปรากฏอยู่ในตอนต้นของ
พงศาวดารล้านช้าง ซึ่งว่าด้วยที่ มาของบรรพชนของกลุ่มชาวลาวโดยได้กล่าวถึ งนางเมรี หรือกั งรี และพระรถ หรือ
พระพุทธเสน ในฐานะบรรพชนต้ นวงศ์ของกลุ่มลาว นิ ทานพระรถจึงเป็นที่แพร่ หลายทั้งในหมู่ชาวบ้านและชาววัด
และโดยเฉพาะในเมืองที่มีชาวลาวอพยพไปอาศัยอยู่
นิทานพระรถมีเนื้อเรื่องหลักแบ่งเป็นสองภาค คือภาคชีวิ ตของนางสิบสอง มารดาของพระรถ และภาคชีวิต
ของพระรถ
ภาคแรก คือ ภาคชีวิ ตของนางสิบสองกล่าวถึ งพระรถสิทธิ์ เป็นเจ้าครองนครที่ ไม่มีพระมเหสี ครองเมืองไพศาลี
ด้วยความสงบสุขเรื่อยมา เมืองนั้นมีเศรษฐีรํ่ ารวยมากคนหนึ่งมีภรรยาอยู่ กินกันมานานแต่ไม่มีบุตรธิดา จึงพากันไป
หาพระฤๅษีเพื่อขอบุ ตรธิดา พระฤๅษีจึงให้เก็ บก้อนกรวดที่ปากบ่อนํ้าหน้าอาศรม และให้นึกถึ งพระฤๅษี ทุกครั้งเมื่อ
ภาวนาเศรษฐีเก็บก้อนกรวดไปสิบสองก้ อน หลังจากนั้นภรรยาได้ ตั้งท้องมีธิ ดาติดต่อกันมาเรื่ อยมาจนได้สิบสองคน
เศรษฐีเลี้ยงลูกสาวด้วยความเอ็นดู อยู่ต่อมาเศรษฐีค้าขายขาดทุนจนไม่มีอาหารเลี้ยงดูลูกสาวทั้งสิบสองคน ในที่สุด
จึงตัดสินใจที่ จะนำ�ลูกสาวทั้งหมดไปปล่อยป่า ขณะที่ปรึกษากันระหว่างผัวเมียนางเภาลูกสาวคนสุดท้ องแอบได้ยิน
จึงไปเก็บก้อนกรวดไว้เป็นจำ�นวนมาก ครั้นเมื่ อพ่อพาเข้าป่าไปตัดฟืนนางเภาจะเดิ นรั้งท้ายและเอาก้อนกรวดทิ้งตาม
รายทางเพื่อเป็นเครื่ องหมาย เมื่อไปถึงป่าพ่อใช้ให้ลูกๆ แยกย้ายกันไปตัดฟืนหาผลไม้ในป่ ากว้าง ส่วนพ่อเห็นลูกจาก