Page 42 - dcp3

31
ผ้าย้อมคราม
เรียบเรียงโดย อรไท ผลดี และชัยมงคล จินดาสมุทร
ผ้าครามเป็นผ้าภูมิ ปัญญาท้องถิ่นที่เกิดจากฝีมือช่ างท้องถิ่น ที่ไม่ ได้ผ่านการเรียนรู้ จากระบบทางการศึกษา
แต่เป็นภูมิปัญญาที่ถ่ายทอดกันมาจากบรรพบุรุษ มาสู่ลูกหลานและยังถ่ายทอดมาจนถึงปั จจุบันผ้าครามเกิดจากความ
คิดของชาวบ้าน ซึ่งเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่น ผ้าครามเกิดจากเส้นฝ้ายและต้นครามที่ผ่านกระบวนการที่ซับซ้อนยากที่จะ
ได้เรียนรู้จากทั่วไปได้ แต่ผ้าครามเกิดจากการถ่ายทอดแบบสังคมชาวบ้านที่มี กระบวนการ
ปลูกต้นฝ้ายแล้วผลิ ตมาเป็นเส้นฝ้าย นํ้าครามเกิดจากต้ นครามที่ผ่านกระบวนการทำ� โดย
การนำ�กิ่งไปมัดเป็ นฟ่อนหรือท่อนเล็กแล้ วแช่ลงในโอ่งดินทิ้งไว้ประมาณ ๒ วัน แล้ วนำ�
กากจากกิ่งใบออก เติ มปูนขาวที่ ละลายนํ้าแล้วใส่ลงในโอ่งดินที่มีนํ้าคราม แล้วกวนให้
เกิดฟอง แล้วกวนจากกลิ่นเน่าของใบครามให้เป็นกลิ่นที่ดี ปล่อยให้ตกตะกอน ๒-๓ วัน
เมื่อนํ้าอยู่ เหนือตะกอนเริ่ มใส แล้วรินนํ้าทิ้ง เทนํ้าด่างที่เกิดจากขี้ เถ้าลงในโอ่ง เพื่อไม่ ให้
ครามแห้ง เพื่อเก็บเนื้อครามไว้ใช้ย้อมได้ตลอดทั้งปี
ต่อมาเป็นขั้นตอนการก่อหม้ อคราม ผสมนํ้าด่างกับนํ้าที่เตรียมไว้ ใส่ในโอ่งดินเผา
แล้วนำ�เนื้อครามประมาณ ๑ กำ�มือ กับปูนขาวเท่ าหัวแม่มือผสมลงไปในนํ้ าด่าง แล้วกวน
ให้เข้ากั น ต่อจากนั้นโจกครามโดยการใช้ขันตักนํ้าครามให้สูงพอประมาณแล้วเทลงไปใน
โอ่งดินเผาตามเดิม การโจกครามควรโจกวันละ ๒ ครั้ง เช้า-เย็น ครั้ งละ ๓-๕ ครั้ง ทั้งเช้า
และเย็น รอดูจนนํ้าครามขึ้นฟองเป็นสีนํ้าเงินม่วง แสดงว่าหม้ อครามพร้อมที่จะย้อมฝ้าย
ได้ ชาวบ้านจะเรียกว่าเป็นหม้อเป็นหรือหม้อขึ้น
ขั้นตอนการย้อมฝ้ายที่ผ่านกระบวนการแช่ นํ้าแล้วทุ บเพื่อให้ฝ้ายอ่ อนตัว บิดเส้น
ฝ้ายให้หมาด แล้วจุ่มลงในหม้อคราม ใช้มื อขยำ�เส้นฝ้าย แล้วบีบเบาๆ ให้นํ้าครามเข้าสู่เส้นฝ้าย แล้วนำ�ไปตากผึ่งลม
เพื่อนำ�มาย้ อมใหม่ จนสีฝ้ายสวยงามการทอผ้าฝ้ ายย้อมคราม จะมีวิ ธีการทอแบบขิดและแบบมัดหมี่ การทอผ้ าคราม
ในปัจจุบันจะทอแบบไม่ มีลวดลายและมีลวดลาย ส่วนผ้าครามที่ มีลวดลายจะมี ลายธรรมชาติ ลายสั ตว์ ลายใบไม้
ดอกไม้ ลายเรขาคณิต เป็นต้น
ผ้าครามหรือผ้าอื่นที่ทอไม่ได้ ใช้ครามย้อม ก็เป็นภูมิปัญญาของชาวบ้านและยังเป็นผ้าที่ผู้คนบริโภค ทั้งคนใน
ชนบทและคนในเมือง เพราะผ้าครามเป็นผ้าเกิดจากฝีมื อช่างทอที่ไม่ได้ ผ่านกระบวนการเรียนรู้จากสถาบันการศึกษา
แต่เป็ นการถ่ายทอดความรู้ จากรุ่นสู่รุ่น จึงทำ�ให้ผ้าครามเป็นผ้าภูมิปัญญาที่หายาก และพร้อมที่จะสูญหายไปจาก
สังคมคนในชนบท เพราะกระบวนการทำ�ผ้าคราม เป็ นขบวนการผลิตที่มีความซั บซ้อน ตั้งแต่ปลูกคราม ทำ�นํ้าคราม
แล้วนำ�ฝ้ายมาย้อม แล้วมัดลาย นำ�มาถักทอเป็นผืน ผ้าครามจึงเป็นผู้ที่ผ่านมาจากการทำ�ที่ทำ�ด้วยความรัก ความ
ผูกพั น ที่บรรพบุรุษถ่ายทอดไว้ให้สู่ลู กหลาน จนทำ�ให้ผ้าครามมีค่าในผืนผ้าที่เกิด ฝีมื อที่ผสมผสานบนผ้าด้ วยงาน
ศิลปะที่หายาก นับวั นจะสูญหายไปจากผู้ทำ� และผู้บริโภคก็ไม่อาจบริโภคได้ เพราะมีราคาแพง ที่ผ้าครามถูกผลิตที่
ผ่านกระบวนการที่ยากเย็นแสนเข็ ญ สำ�หรับผ้าครามภูมิ ปัญญาของชาวบ้านอีสาน
ผ้าย้อมคราม ได้รับการขึ้ นทะเบียนเป็นมรดกภูมิ ปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติประจำ�ปีพุทธศักราช ๒๕๕๔