Page 95 - dcp2

84
เรียบเรียงโดย ชัชวาล ทองดีเลิศ
เหมืองฝาย เป็นภู มิปัญญาในการจัดการนํ้ าสำ �หรับการเกษตรของชุ มชนในพื้ นที่ภาคเหนือตอนบน ที่เรี ยกว่า
กลุ่มวัฒนธรรมล้านนา อันเนื่ องด้วยสภาพทางภูมิประเทศเป็นพื้นที่ต้ นนํ้าลำ�ธารขนาดใหญ่ของประเทศไทย ที่ประกอบด้วย
พื้นที่ภูเขาสูง ที่ดอนเชิงเขามากถึงสามส่วนของพื้ นที่ มีที่ราบลุ่มระหว่างหุบเขาเพียงหนึ่งส่วนของพื้นที่ การบุกเบิกพื้ นที่
สำ�หรับทำ�นาทำ�ได้ ในพื้นที่ราบในหุบเขา ที่ นาจึงมีสภาพลดหลั่นเป็นชั้นๆ มิ ได้เรียบเสมอกัน ดังนั้น ในการดึงนํ้าเข้าสู่
ที่นาจึงมีการคิดค้นการสร้างฝายกั้นลำ�นํ้าในตำ�แหน่งที่สูงกว่าแปลงนา แล้วขุ ดลำ�เหมืองจากหน้าฝายให้นํ้าไหลเข้าสู่ ที่นา
เพื่อให้ทุกคนมีนํ้าสำ�หรั บทำ�นาเพียงพออย่ างเป็นธรรมเสมอกั น โดยมี องค์กรเหมื องฝายที่มี บทบาทในการจัดการ
ตามข้อตกลงเหมืองฝายที่สมาชิกผู้ใช้ นํ้าได้ กำ�หนดร่วมกัน
ประวัติความเป็ นมา
เหมืองฝายในพื้นที่ราบภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย มีประวัติความเป็ นมาที่ยาวนานมาก เท่าที่ปรากฏพบ
เป็นหลักฐานนั้ น มีการกล่าวถึ งเรื่องเหมื องฝายในตำ�นานพื้นเมื องเชียงใหม่ตั้ งแต่ระหว่างปี พ.ศ. ๑๑๐๐ - ๑๒๐๐ และ
ในสมัยราชวงศ์เม็งรายปกครองอาณาจักรล้ านนาระหว่างปี พ.ศ. ๑๘๓๙ - ๒๑๐๑ ได้ มีการตรากฎหมายมังรายศาสตร์
ที่มีการบัญญัติ เรื่องระบบเหมืองฝายไว้เป็ นการป้องกั นและบริ หารระบบเหมืองฝายให้เป็ นประโยชน์ต่อประชาชนของ
ภูมิปัญญาการทำ�เหมืองฝาย
ภูมิปัญญาการทำ�เหมืองฝาย
พระองค์ เช่น “ผู้ใดใสแพล่องถิ้มถูกฝายหลุ (พัง) หื้ อมันแปลง แทน
หรือมันแปลงบ่ ได้ ฝายใหญ่ เอาค่า ๑๑๐ เงิน ฝายน้อยเอา ๓๒ เงิน
เพราะว่าเหลื อกำ�ลังมันนา” เป็นต้น
นอกจากกฎหมายพญามังรายจะรักษาฝายแล้ว ยังมีระบบ
ความเชื่อเกี่ยวกับผี ฝาย ผู้คนจะสร้ างหอผีฝายใกล้ๆ กับปากลำ �
เหมืองใหญ่ เพื่อให้ เจ้าที่เจ้าทางผีฝายรักษาฝายมิให้คนไปทำ�ลาย เมื่อ
ถึงเวลาที่จะร่วมกันทำ�นา ผู้คนที่ใช้สายนํ้าร่วมกันนับเป็ นร้อยเป็น
พันคนจะมาร่วมเลี้ยงผีฝายเป็นประเพณีใหญ่ มีหมอหรือปู่จารย์เป็น