Page 75 - มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม๒๕๕๓

Folk Literature Domain
Intellectual Cultural Heritage 73
บททำ�ขวัญข้าว
บททำ�ขวัญข้ าว เป็ นบทร้องประกอบพิ ธีทำ �ขวั ญข้ าว
ของชาวนา ในแต่ ละท้องถิ่นเรี ยกแตกต่างกันไป ภาคเหนื อ
เรียกว่า คำ�ฮ้องขวั ญข้าว หรื อ คำ�เรี ยกขวั ญข้าว ภาคอี สาน
เรียกว่า คำ�สู่ ขวัญข้าว ภาคกลางและภาคใต้เรียกว่า บททำ�
ขวั ญข้ าว ชาวนาในแต่ ละภาคประกอบพิ ธี ทำ �ขวั ญข้ าว
ไม่พร้ อมกัน แต่ที่พบว่ามี ลักษณะคล้ายกันคือ การทำ�ขวัญข้าว
ตอนข้าวตั้งท้อง และการทำ�ขวัญข้าวตอนขนข้ าวขึ้นยุ้งแล้ว
บททำ�ขวัญข้าวมี ทั้ งลักษณะที่ คล้ายกันและแตกต่ างกัน
ไปในแต่ละท้องถิ่น ส่วนที่คล้ ายคลึงกันก็คือ ส่ วนที่กล่าวเชิญขวัญ
หรือเรียกขวัญ ส่วนนี้จะเป็ นส่วนที่เรียกขวัญแม่โพสพ และอี ก
ส่วนหนึ่งคือ ส่ วนที่เป็นการขอพรหรือการขอร้องแม่โพสพ ส่วนนี้
เป็นส่ วนที่ แสดงถึงความปรารถนาของชาวนาที่ต้องการให้
ขวัญข้าวหรือแม่โพสพ ดลบันดาลในสิ่งที่เขาต้องการ ส่ วนเนื้อหา
ที่แตกต่างกั นไปบ้างในแต่ ละท้องถิ่น น่าจะเป็นสิ่งที่ มีเฉพาะ
ในท้องถิ่ นนั้นๆ เช่น ชื่อพั นธุ์ข้าวพื้ นเมื องที่มี ประจำ�ถิ่น หรื อ
ตำ�นานเกี่ยวกั บข้าวหรือแม่ โพสพที่เป็นเรื่ องเล่าที่รับรู้ กันใน
ท้องถิ่นนั้นๆ เป็ นต้น
บททำ�ขวัญข้าว มีความสั มพันธ์ กับวิถีชีวิตของคนไทยที่
มีอาชีพเกษตรกรรมมาอย่างยาวนาน แสดงให้เห็นถึ งความ
อ่อนน้ อม ความเคารพนบน้อมข้าวในฐานะที่เป็นผู้มี พระคุณ
และมี บทบาทสำ�คัญในการเป็ นบันทึกความรู้ หรื อภูมิปั ญญา
ชาวบ้าน ๔ ประการ คือ เป็นบั นทึกความรู้ชื่อพันธุ์ข้าวในแต่ละถิ่น
เป็นบั นทึกความรู้ด้านการประกอบพิ ธีทำ�ขวัญข้ าว เป็นบันทึก
ความเชื่อของชาวนา และเป็ นบั นทึ กแสดงขั้ นตอนต่ างๆ
ของการทำ�นา
นอกจากนี้ บททำ �ขวัญข้ าวยั ง เป็ นส่วนหนึ่ งของพิ ธี
ทำ�ขวัญข้ าว ที่เป็ นกลไกอย่างหนึ่งของสังคมในการช่วยลดหรือ
บรรเทาความเครียดให้ กับชาวนา เนื่ องมาจากการทำ�นา
ในแต่ละครั้ง ต้องลงทุนลงแรงจำ�นวนมาก ชาวนาจึงเกิดความ
ไม่มั่นใจและรู้สึกไม่มั่นคงทางจิตใจว่ า การทำ �นาในครั้งนั้นๆ
จะประสบความสำ�เร็จหรือไม่ พวกเขาจึงต้องอาศัยการทำ�ขวัญ
ข้าวเพื่อสร้างขวัญและกำ�ลังใจให้กับตนเอง ดังนั้น บททำ�ขวัญ
ข้าวหลายๆ บท จึงแสดงให้ เห็นความคิดและความคาดหวัง
ของชาวนา ดั งที่ปรากฏในส่วนเนื้ อหาที่เป็นการขอร้ องหรือ
ขอพรจากแม่ โพสพ ที่ล้วนแต่มีเนื้ อหาที่ต้องการให้ได้ผลผลิต
จำ �นวนมากในการทำ�นาแต่ละครั้ ง
ในปั จจุ บั น การทำ�ขวัญข้ าวค่ อยๆ เลือนหายไปจาก
สั งคมชาวนาไทย ชาวนาในภูมิ ภาคต่ างๆ ประกอบพิ ธี
ทำ �ขวั ญข้าวน้ อยลง เพราะชาวนาต้ องเร่ งรีบทำ �นาให้ ได้
๓ ครั้ งต่อปี จึงไม่มี เวลาประกอบพิ ธีทำ �ขวัญข้ าว เมื่อไม่ มี
การประกอบพิ ธีกรรม ย่ อมหมายถึงการเลื อนหายไปของ
บททำ �ขวั ญข้าวด้ วย เพราะไม่ มีผู้สนใจเรียนรู้ และสืบทอด
บททำ�ขวัญข้าว
ปั จจุบัน ได้ มีหน่วยงานต่างๆ ทั้งในระดั บชาติและระดับ
ท้ องถิ่น เล็ งเห็ นความสำ�คัญของพิธี ทำ�ขวัญข้าว จึงได้ มีการ
ฟื้นฟู อนุรักษ์ สาธิต รวมทั้ งจัดพิธีทำ �ขวัญขึ้นในโอกาสต่ างๆ
เพื่อรื้อฟื้นให้บททำ�ขวัญข้าวได้กลับมามีชีวิตชีวาอี กครั้งหนึ่ง
แม้ ว่าชาวนาไทยจะประกอบพิ ธีทำ�ขวัญข้าวน้อยลง