Page 40 - มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม๒๕๕๓

สาขาศิ
ลปะการแสดง
มรดกภูมิ ปัญญาทางวัฒนธรรม
38
หุ่น เป็นศิลปะการแสดงประเภทหนึ่งของไทย แบ่งออกได้เป็น
๔ ประเภท คือ หุ่นหลวง หุ่นวังหน้า หุ่นกระบอก และหุ่นละครเล็ก
หุ่ นกระบอก เป็ นหุ่ นที่ เกิดขึ้ นในสมัยรั ชกาลที่ ๕
โดยเลี ยนแบบมาจากหุ่นจี นไหหลำ� ดั งปรากฏในหนั งสือ
สาส์นสมเด็ จ ซึ่ งนิ พนธ์ โดยสมเด็ จพระเจ้ าบรมวงศ์ เธอ
กรมพระยาดำ�รงราชานุภาพ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
เจ้าฟ้ ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ บันทึกว่าหุ่นชนิดนี้เกิดใน
แถบเมืองเหนื อคือ สุโขทัย อุตรดิ ตถ์ นครสวรรค์ โดยนายเหน่ง
เมืองสุ โขทัยได้ เห็นหุ่นจีนไหหลำ� จึ งคิดประดิษฐ์หุ่ นเป็นแบบ
ไทยเล่นทั่วไป จนเป็นที่นิยมในแถบนั้น เมื่อสมเด็จฯ กรมพระยา
ดำ�รงฯ เสด็จตรวจราชการที่สุโขทัย พระยาสุโขทั ย ได้หาหุ่น
นายเหน่งมาแสดงให้ทอดพระเนตร เมื่อเสด็จกลั บกรุงเทพฯ
หม่อมราชวงศ์เถาะ พยัคฆเสนา ซึ่งได้ดูการแสดงหุ่ นในครั้งนั้ น
ได้ทู ลยืมเงิ นสมเด็จฯ กรมพระยาดำ �รงฯ สร้างหุ่นกระบอก
ขึ้นครั้งแรกในกรุงเทพฯ และได้แสดงจนเป็นที่นิยม โดยเรียกกัน
เมื่อแรกว่า หุ่นเลียนอย่างเมืองเหนือ หรือเรียกว่า หุ่ นคุณเถาะ
ต่อมาภายหลังจึงเรียก หุ่นกระบอก ตามลั กษณะที่ใช้กระบอก
ไม้ไผ่ เป็นแกนตัวหุ่น
ลักษณะของหุ่นกระบอก เป็ นหุ่นครึ่ งตัว มีส่วนประกอบ
สำ�คั ญ ได้แก่ ศี รษะหุ่ น ซึ่งทำ �เป็นตั วละครต่ างๆ เช่ น
พระ นาง ยักษ์ ลิง ตลก สัตว์ มือหุ่ น เป็นลักษณะของมือ
ที่ ตั้งวงรำ �เหมื อนมื อละครรำ� ถ้ าเป็ นตัวพระ ยักษ์ ตลก
มักทำ �มือขวาในลั กษณะกำ �สำ�หรั บถืออาวุ ธ มือซ้ายตั้งวงรำ �
ส่วนตัวนาง มักนิ ยมทำ �ท่ าตั้งวงทั้งสองข้ าง มือหุ่ นจะต่อไม้
ยาวลงมาเรียกว่ า ไม้ ตะเกี ยบ สำ�หรับจั บเชิ ดหุ่ นให้ ร่ายรำ�
ลำ�ตัวของหุ่ นจะทำ�ด้วยกระบอกไม้ ไผ่ หรื อวัสดุอื่น ไหล่หุ่ น
ทำ �ด้วยไม้ หรือวั สดุอื่น เสื้ อหุ่ น ทำ �เป็นถุ งคลุมจากไหล่ หุ่ น
ปิดลงมาครึ่งตัว และมีการปั กเย็บเสื้อหุ่นให้งดงามตามลักษณะ
ของตัวละคร ตัวพระมีอินทรธนู กรองคอ ตัวนางมี ผ้าห่ มนาง
กรองคอ ตัวตลกและตัวอื่นๆ มักเป็นถุงผ้าที่มีสีสันตามตัวละคร
ที่เห็ นว่างดงาม
วิธีการแสดงหุ่นกระบอก ปรับปรุงมาจากการแสดงละครรำ�
แต่ดัดแปลงท่าทางให้หุ่ นร่ ายรำ�เพื่อเลี ยนแบบคน และเป็น
ท่ าร่ายรำ�ทางหุ่นโดยเฉพาะ ท่ ารำ�เบื้ องต้นในการแสดงหุ่น
ได้แก่ การกล่ อมหน้า กระทบจังหวะ แทงมือ ตีบท และรำ �เพลง
ซึ่งผู้ เชิดหุ่ นให้ งดงามต้องฝึกท่ าพื้ นฐานเหล่านี้ ให้ เชี่ยวชาญ
นอกจากนี้ ผู้ เชิ ดหุ่ นต้ อง เป็ นผู้ ที่ พู ดเจรจาแทนหุ่ นด้วย
และตัวละครที่สำ�คัญคือ ตัวตลกซึ่งจะเป็นผู้ดำ�เนินเรื่องให้รวดเร็ว
สนุกสนาน
หุ่นกระบอก
ดนตรี ประกอบการแสดง มักใช้ วงปี่พาทย์เครื่องห้า มีเครื่อง
ดนตรีสำ�คัญคือ ซออู้ สี ประกอบการร้องดำ�เนิ นเรื่องที่ เรียกว่า
เพลงหุ่นเคล้ าซอ หรือเพลงหุ่นกระบอก ที่ปรับปรุ งมาจากเพลง
ขอทานของตาสังขารา เรื่องที่ นิยมเล่นหุ่นกระบอกคือ เรื่องที่ นำ�
มาจากบทละครนอก เช่นลักษณวงศ์ สังข์ทอง ไกรทอง แก้วหน้าม้า
สุวรรณหงส์ เป็นต้ น แต่ ที่ นิยมที่ สุดคือเรื่ อง พระอภัยมณี
จารีตสำ�คั ญของการแสดงหุ่นกระบอกคือ ก่อนการแสดงทุกครั้ง
จะมี การเชิดหุ่นตั วนายโรง ออกมารำ�ไหว้ ครู ในเพลงช้าปี่
และปีนตลิ่งนอก ต่อด้ วยเพลงหน้าพาทย์รัวสามลา
การแสดงหุ่ นกระบอกจะมีการสร้างโรง และฉากหุ่ นเพื่อ
ปิ ดบังผู้เชิด ที่ทำ �หน้าที่เชิดและเจรจาแทนตัวหุ่น รวมทั้งปิดบัง
นั กดนตรี และนักร้อง ฉากหุ่นมั กจะเป็นภาพวาดที่ออกแบบ
ตามความนิ ยมของแต่ละคณะ และมีซุ้มประตูสองข้างเพื่อให้
ตัวหุ่นรำ�เข้าออก และมีบังมื อด้านล่างเพื่ อบังมือของผู้เชิด
ตั้งแต่ สมัยรัชกาลที่ ๕ เป็นต้ นมา เริ่มมีคณะหุ่นกระบอก
ที ่มีชื่ อเสียงเกิ ดขึ้ นหลายคณะ อาทิ หุ่นพระองค์ เจ้ าสุทัศน์ ฯ
หุ ่นพระองค์เจ้าอนุสรฯ หุ่นจางวางต่อ หุ่นจางวางทั่ว หุ่นนายวิง
หุ ่นนายเปียก โดยเฉพาะหุ่นนายเปียก ที่สืบทอดมาสู่ทายาทคื อ
ครูชื้น สกุลแก้ ว ศิลปินแห่ งชาติ ซึ่ งได้ถ่ายทอดการแสดงหุ่น
ให้ กับผู้ที ่มีใจรัก
ปั จจุบันนี้ มีหุ่นคณะต่างๆ ทั้งในกรุงเทพและต่างจังหวัด
เช่น หุ่ นรอดศิรินิลศิลป์ หุ่นครูวงษ์ หุ่นยายสาหร่าย หุ่นตาดั ด
หุ่นแม่ เชวง หุ่นกรมศิลปากร หุ่นคุณรัตน์ หุ่นครูไก่ หุ่ นบ้านตุ๊กตุ่น
และหุ่นกระบอกอาจารย์จั กรพันธุ์ โปษยกฤต ศิลปิ นแห่งชาติ
สาขาทัศนศิลป์ ปี พ.ศ.๒๕๔๓
กระนั้ น การแสดงหุ่นกระบอก ซึ่ งเคยเป็นมหรสพที่อยู่ คู่
สังคมไทย ไม่ค่อยได้มีโอกาสแสดงมากนักในปัจจุบัน เนื่ องจาก
มีสิ่งบันเทิงรูปแบบใหม่หลั่งไหลเข้ ามาแทนที่ หุ่นกระบอกจึงเป็ น
ที่ นิยมอยู่ในเฉพาะกลุ่มผู้ที่ มีใจรักศิลปะการแสดงแขนงนี้ เท่านั้น