Page 60 - มรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม๒๕๕๒

52 มรดกภูมิปัญญาทางวั ฒนธรรม
ผญา คือ คำคม สุ ภาษิต หรือคำพูดที่เป็น
ปริศนา เป็นคำพูดที่คล้องจองกันมีจั งหวะหนักเบา
ผญาจึ งเป็นการพู ดที่ต้องใช้ ไหวพริบ สติปั ญญา
พูดสั้นแต่กินใจความมาก
ลำผญา เป็ นการร ้องเพลงพื ้ นบ้านของ
ชาวอี สานประเภทหนึ่ง เป็นการร้องลำเกี ้ยวกัน
ระหว่ างชายหญิง โดยมี การจ่ ายผญา เว้าผญา
พู ดผญา และการแก้ ผญา ผู้ ถามส่ วนใหญ่เป็ น
หมอลำฝ่ายชาย ฝ่ายหญิ งเป็นฝ่ายตอบ มีเครื่ อง
ดนตรีประกอบการลำ คือ แคน พิณ กลอง โหวด
และฉิ่ง
ในสมั ยก่อนการลำผญาเป็ นเพียงการจ่าย
ผญาเกี ้ยวของหนุ่มสาวในโอกาสงานบุญ งานประเพณี
ตามหมู่ บ้าน เช่น งานแต่ งงาน งานศพ ประเพณีลงข่วง
(ประเพณี จี บสาวที่ ลานบ้านในตอนกลางคืน) ลงแขก
(ทำงานร่วมกัน) ต่อมาการลำผญาได้พัฒนารูปแบบเป็นการ
แสดงที่มีขั้ นตอนซับซ้ อนขึ้ น และใช้แสดงในหลายโอกาส
ทำให้ ผู้ฟั งลำผญาได้ทั้งความรู ้ ความคิด สติปัญญา และ
ความสนุกเพลิดเพลิน ยิ่งไปกว่ านั้น ยังทำให้เกิดความรั กด้วย
จึงทำให้ หนุ่มสาวในสมัยก่อน นิยมพูดผญากันมาก เพราะ
การพูดโต้ตอบเชิงปัญญา ทำให้ แต่ ละฝ่ายเฟ้ นหาคำตอบ
เพื่ อเอาชนะกัน จึงก่อให้ เกิ ดความซาบซึ ้ง และสามารถ
ผูกมัดจิตใจของหนุ่มสาวได้
การลำและจ่ายผญา ในสมัยโบราณนิ ยมนั่งกับพื้ น
หมอลำหรื อหมอผญาและหมอแคน นั่งล้อมเป็ นวง ส่วน
ผู ้ ฟั งอื่นๆ ก็ นั่ งเป็ นวงล้ อมรอบ บางครั ้งก็ ลุ กข ึ ้ นฟ้ อน
แต่ผู ้จ่ ายผญาจะไม่มี การฟ้อน ในบางครั้ งทำงานไปด้วย
แก ้ ผญาไปด ้วย บางครั ้ งก็ ม ี หมอสอยคอยสอดแทรก
ลำผญา
(“สอย” คือสำนวนที่ชาวอีสานนิยมพูดเสริมหรือสอดแทรก
ขั ดจั งหวะหมอลำ เป็ นบทร ้ อยกรองปากเปล่ าว่ าสั ้ นๆ
ส่ วนมากมีถ้อยคำออกไปในทางหยาบโลน เป็ นการหยอก
ล ้ อทั ้ งหมอลำและผู ้ ฟั ง เพื่อให้ เก ิ ดความสนุ กสนาน
ผู ้สอยเก่งๆ เรี ยกว่า “หมอสอย”) ทำให้ ผู้ ฟังได้ รั บความ
สนุกสนาน ต่อมามีการพัฒนาจากการนั่งเปลี่ยนเป็นยืนลำ
ทำให้ มี การฟ้ อนประกอบไปด้ วย จากดนตร ีประกอบ
ที่ มี เพียงแคน เป็ นเคร ื่ องทำทำนอง ก็ ได้ นำเอากลอง
ฉิ่ ง ฉาบ และดนตรีอื่นๆ เข้ามาประกอบ จากผู้แสดงเพียง
๒ คนก็ค่อยๆ เพิ่มเป็ น ๓-๕ คน จนมารวมกันเป็นคณะ
เรียกว่ า คณะหมอลำผญา
ตั วอย่างหมอผญาที่ มีความสามารถโดดเด่ น เช่ น
แม่ ดา ซามงค์ แม่ สำอางค์ อุณวงศ์ แม่ เป๋อ พลเพ็ ง
แม่บุ ญเหลื่อม พลเพ็ง แห่งบ้านดอนตาล อำเภอดอนตาล
จังหวัดมุกดาหาร